Bệnh mất trí nhớ là một thách thức lớn đối với sức khỏe cộng đồng toàn cầu, việc chuyển đổi triết lý chăm sóc là điều rất quan trọng. Bài viết này giới thiệu các triết lý và mô hình chăm sóc mất trí nhớ tiên tiến quốc tế, bao gồm lý thuyết hỗ trợ độc lập, phương pháp chăm sóc nhân văn và mô hình chăm sóc nhúng cộng đồng, đồng thời phân tích kinh nghiệm thành công quốc tế nhằm cung cấp thông tin tham khảo cho việc tối ưu hóa và phát triển chăm sóc bệnh mất trí nhớ tại Việt Nam, nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống cho người cao tuổi mắc bệnh mất trí nhớ, giảm gánh nặng cho gia đình và xã hội, đồng thời thúc đẩy sự hài hòa và ổn định xã hội.
Nhận thức về bệnh mất trí nhớ: Không chỉ là sự mất mát của ký ức
Mất trí nhớ (dementia, thường gọi là bệnh lão kinh) là một hội chứng mãn tính hoặc tiến triển do bệnh lý não hoặc tổn thương gây ra, bệnh nhân sẽ dần dần xuất hiện các triệu chứng như giảm trí nhớ, suy giảm khả năng ngôn ngữ, biến động cảm xúc và thậm chí dần mất khả năng tự chăm sóc. Mất trí nhớ không chỉ ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống của người cao tuổi mà còn gây gánh nặng nặng nề cho gia đình và xã hội. Trên toàn cầu, cứ ba giây có một người được chẩn đoán mắc bệnh mất trí nhớ, trong khi tỷ lệ mắc bệnh này ở người cao tuổi trên 60 tuổi tại Việt Nam đã vượt quá 5%.
Dấu hiệu sớm
: Thường xuyên quên các sự kiện gần đây (như quên có uống thuốc hay không), không tìm thấy đồ vật thường dùng (hỏi vị trí ví tiền nhiều lần), tính cách thay đổi đột ngột (như người hiền lành bỗng trở nên cáu gắt).
Yếu tố nguy cơ cao
: Cao huyết áp, tiểu đường, thiếu vận động, cô lập xã hội.
Làm rõ những hiểu lầm
: Nghiên cứu quốc tế chỉ ra rằng bệnh mất trí nhớ không phải là sự lão hóa bình thường mà là một tình trạng bệnh lý, cần được chẩn đoán và điều trị sớm.
Để đối phó với vấn đề sức khỏe cộng đồng nghiêm trọng này, Tổ chức Y tế Thế giới đã phát hành “Kế hoạch hành động toàn cầu về phản ứng y tế công cộng đối với bệnh mất trí nhớ giai đoạn 2017-2025”, kêu gọi các quốc gia trên khắp thế giới tích cực cải thiện cuộc sống của người mắc bệnh mất trí nhớ và giảm bớt gánh nặng cho nhân viên chăm sóc. Việt Nam cũng đã ban hành “Kế hoạch hành động quốc gia ứng phó với bệnh mất trí nhớ giai đoạn 2024-2030”, nhấn mạnh việc thực hiện tốt công tác phòng ngừa và kiểm soát bệnh mất trí nhớ ở người cao tuổi, tích cực ứng phó với tình trạng già hóa dân số.
Chăm sóc bệnh mất trí nhớ: Tình yêu và kỹ năng cùng tồn tại
Triết lý chăm sóc lấy con người làm trung tâm
(Person-Centered Care, PCC) được nhà tâm lý học xã hội Tom Kitwood đưa ra vào những năm 90, đã có sự thay đổi trong mô hình chăm sóc y tế truyền thống tập trung vào bệnh tật. Triết lý chăm sóc lấy con người làm trung tâm trở thành “tiêu chuẩn vàng” trong chăm sóc bệnh mất trí nhớ. Triết lý này nhấn mạnh người cao tuổi mắc bệnh mất trí nhớ là những cá thể độc đáo có cảm xúc, kinh nghiệm và nhu cầu riêng, việc chăm sóc cần tôn trọng phẩm giá của họ, chú ý đến nhu cầu nhân văn, không chỉ đơn thuần là kiểm soát triệu chứng của bệnh mà không phải là mục tiêu duy nhất, tập trung nâng cao cảm giác hạnh phúc hàng ngày và hỗ trợ người cao tuổi mắc bệnh mất trí nhớ đưa ra quyết định của riêng họ trong giới hạn an toàn.
Liệu pháp hồi tưởng
(Reminiscence Therapy, còn gọi là liệu pháp hồi ức) lần đầu tiên nhấn mạnh tầm quan trọng của việc hồi tưởng cuộc sống giúp người cao tuổi dần thích ứng với quá trình lão hóa. Thông qua việc dẫn dắt người cao tuổi mắc bệnh mất trí nhớ hồi tưởng lại những trải nghiệm cuộc sống, chia sẻ các sự kiện quan trọng và trải nghiệm cảm xúc, việc này giúp cải thiện trạng thái tâm lý của họ, tăng cường kết nối xã hội và làm chậm quá trình suy giảm nhận thức. Những năm gần đây, liệu pháp hồi tưởng kết hợp với công nghệ số, mở rộng thêm triển vọng ứng dụng của liệu pháp này. Thông qua các công cụ số hóa như thực tế ảo, giúp người cao tuổi mắc bệnh mất trí nhớ hồi tưởng lại quá khứ, khơi dậy những ký ức tích cực, từ đó cải thiện sức khỏe tâm lý, giảm suy giảm nhận thức hoặc cảm giác cô đơn. Với sự phát triển không ngừng của công nghệ số, triển vọng ứng dụng của phương pháp này sẽ ngày càng rộng mở.
Liệu pháp công nhận
(validation therapy) khuyến khích việc lấy thực tại chủ quan của người cao tuổi mắc bệnh mất trí nhớ làm nền tảng cho việc chăm sóc, thông qua việc xây dựng cơ chế can thiệp ba chiều “thấu cảm – chấp nhận – công nhận”, giúp người cao tuổi mắc bệnh mất trí nhớ tái xây dựng cảm giác giá trị bản thân. Phương pháp này vượt qua cách tiếp cận chỉnh sửa nhận thức truyền thống, với cốt lõi là tôn trọng tính chủ thể của người cao tuổi, giao tiếp không phán xét và chuyển hóa năng lượng cảm xúc. Liệu pháp công nhận có thể giúp giảm tỷ lệ xuất hiện các triệu chứng hành vi tâm thần ở người mắc bệnh mất trí nhớ, nâng cao khả năng giao tiếp ngôn ngữ và gia tăng tích cực cho công việc của các nhân viên chăm sóc.
Ví dụ: Khi ông Lý thường nói “Tôi muốn về quê”, con gái ông sửa lại: “Cháu đang ở nhà mà!” Kết quả dẫn đến một cuộc cãi vã. Sau khi học liệu pháp công nhận, cô đã thay đổi sang: “Ừ, chúng ta về quê nhé, chắc cây táo trong vườn quê sắp nở hoa rồi, ngày mai chúng ta sẽ đi xem?” Tâm trạng của ông Lý rõ ràng được cải thiện. Ngoài ra, còn có thể xoa bóp lòng bàn tay giúp giảm lo âu cho người cao tuổi mắc bệnh mất trí nhớ, phát nhạc bài hát yêu thích hồi trẻ của họ (như “Hoa nhài”), khơi gợi ký ức cảm xúc.
Phương pháp chăm sóc hỗ trợ tự lập
(Self-Supportive Care Theory) được xây dựng dựa trên nguyên lý tâm lý nhân văn với khung thực hành “ba không”: cấm sử dụng dây trói, tránh nằm lâu trên giường, ngừng phụ thuộc quá mức vào tã giấy. Đường lối thực hành của phương pháp này tập trung vào bốn khía cạnh chính: quản lý nước (lượng tiêu thụ hàng ngày ≥1500ml); phương pháp vận động cá nhân hóa (mức bước đi cơ bản hàng ngày từ 3000 đến 5000 bước); can thiệp dinh dưỡng (lượng protein 1.2g/kg/ngày); tập luyện đi vệ sinh (thiết lập nhịp đi vệ sinh 2 giờ một lần), tạo ra cơ chế chu trình “đánh giá nhu cầu – kích hoạt năng lực – thích nghi môi trường”. Phương pháp này thông qua việc tái thiết cuộc sống, giúp người cao tuổi mắc bệnh mất trí nhớ đạt được các mục tiêu chăm sóc.
Bằng cách chi tiết hóa các bước trong chăm sóc đời sống, giúp người cao tuổi mắc bệnh mất trí nhớ đạt được hỗ trợ tự lập: ví dụ đặt nhắc nhở mỗi 2 giờ, ghi lại thời gian tiểu tiện, dần dần thiết lập thói quen đi vệ sinh; chọn áo phông rộng rãi, hỗ trợ trong thực hành mặc theo thứ tự “bắt đầu từ cánh tay bên bị bệnh”; lắp đặt báo động khí ga trong bếp, thay thế dao gốm bằng dao nhựa; lắp đặt tay vịn và ghế tắm trong phòng tắm, nhiệt độ nước được thiết lập ≤40℃. Những chi tiết này có thể giúp bảo vệ tốt hơn sự an toàn trong cuộc sống của người cao tuổi mắc bệnh mất trí nhớ.
Kinh nghiệm quốc tế: Đổi mới mô hình chăm sóc bệnh mất trí nhớ
Mô hình chăm sóc nhúng cộng đồng
nhấn mạnh việc tích hợp sâu sắc dịch vụ bảo trợ cao tuổi vào cộng đồng, cho phép người cao tuổi mắc bệnh mất trí nhớ nhận được sự chăm sóc liên tục trong môi trường quen thuộc. Mô hình “Chăm sóc Aoi” tại Nhật Bản là một ví dụ thành công của mô hình này, thông qua việc xây dựng mô hình chăm sóc nhỏ quy mô, phi thể chế, người cao tuổi mắc bệnh mất trí nhớ có thể tự do tham gia vào các hoạt động như đi chợ, cắm hoa, cho phép họ giữ được niềm vui và phẩm giá trong cuộc sống mà không có khóa chốt, không có tường rào và lịch trình thời gian, duy trì quyền tự quyết trong cuộc sống. Cơ sở bảo trợ trở thành trung tâm hoạt động cộng đồng, xóa bỏ cảm giác cô lập của người cao tuổi với xã hội.
Mô hình chăm sóc nhân văn
(Humanistic Nursing Model) duy trì phẩm giá của bệnh nhân thông qua tương tác cảm giác, nhấn mạnh sự tiếp xúc trực quan, giao tiếp ngôn ngữ, can thiệp cảm giác và duy trì vận động. Tiếp xúc trực quan có nghĩa là nhìn thẳng vào người cao tuổi mắc bệnh mất trí nhớ một cách trực tiếp, tránh để người cao tuổi cảm thấy “bị đánh giá”, ví dụ khi nhìn vào người cao tuổi ngồi trên xe lăn, nhân viên chăm sóc có thể ngồi thấp xuống giao tiếp ở mức ngang nhiên, giúp giảm thiểu cảm giác “bị nhìn từ trên cao” của người cao tuổi, giúp tạo ra cảm xúc tích cực; giao tiếp ngôn ngữ là tái xây dựng chủ thể đối thoại thông qua các kỹ thuật giao tiếp khoa học, giảm cảm giác thất bại trong giao tiếp do rối loạn nhận thức; can thiệp cảm giác có nghĩa là thông qua việc chạm chuyên nghiệp để giảm bớt áp lực lên người cao tuổi mắc bệnh mất trí nhớ, ví dụ dùng khăn tắm ấm quấn quanh bệnh nhân không muốn tắm, vỗ lưng để từ từ giúp họ thư giãn; duy trì vận động là khuyến khích người cao tuổi mắc bệnh mất trí nhớ tham gia vào các hoạt động chăm sóc, giúp cải thiện và duy trì sức khỏe sinh lý, cơ thể và chức năng của họ. Mô hình này có thể làm giảm sự kích thích cảm xúc và các triệu chứng tâm lý tiêu cực ở người cao tuổi mắc bệnh mất trí nhớ, đồng thời giúp cải thiện khả năng giao tiếp và sự hài lòng trong công việc của nhân viên chăm sóc.
Làng mất trí nhớ Hogewey ở Hà Lan
với triết lý cốt lõi “cuộc sống là sự chữa lành”, đã xây dựng một thị trấn phong cách những năm 1950. Thị trấn giống như một pháo đài an toàn, ấm cúng và đa dạng, bảo vệ người cao tuổi mắc bệnh mất trí nhớ sống một cách có phẩm giá và hạnh phúc, tự do tận hưởng những năm tháng cuối đời. Trong thị trấn có các cảnh như tiệm cắt tóc, bưu điện, rạp hát, nhân viên trở thành “hàng xóm”, “nhân viên”, giao tiếp tự nhiên với người cao tuổi mắc bệnh mất trí nhớ, hướng dẫn trong việc tự chọn lựa hàng hóa tại siêu thị, và thảo luận thời tiết và chuyện gia đình khi “tán gẫu” tại quán cà phê. Thiết kế không mang tính y tế này cho phép người cao tuổi mắc bệnh mất trí nhớ duy trì vai trò xã hội trong nhịp sống quen thuộc, thay vì chỉ đơn thuần được chăm sóc một cách thụ động.
Những gợi ý từ triết lý chăm sóc bệnh mất trí nhớ quốc tế
Chăm sóc bệnh mất trí nhớ không chỉ là vấn đề y học mà còn là tiêu chuẩn đạo đức để đánh giá mức độ tiến bộ của xã hội. Dưới cảnh báo nghiêm trọng từ Tổ chức Y tế Thế giới về “cứ ba giây lại có một bệnh nhân bệnh lý nhận thức mới”, mô hình chăm sóc y tế truyền thống đang đối mặt với sự biến đổi căn bản. Sự chuyển đổi trong triết lý chăm sóc trở thành chìa khóa nâng cao chất lượng cuộc sống cho người cao tuổi mắc bệnh mất trí nhớ, giảm bớt gánh nặng cho gia đình và xã hội. Bằng cách học hỏi và tham khảo kinh nghiệm quốc tế, chúng ta có thể một cách tốt hơn ứng phó với các thách thức mà bệnh mất trí nhớ mang lại, sử dụng phương pháp khoa học và thái độ ấm áp, cung cấp dịch vụ chăm sóc chất lượng cao hơn cho người mắc bệnh mất trí nhớ và gia đình của họ.
Tác giả: Ngụy Lệ Thanh, Bệnh viện Huaxi, Đại học Tứ Xuyên, Khoa Điều dưỡng Huaxi / Trung tâm Bệnh truyền nhiễm
Kiểm duyệt: Trương Phượng Anh, Bệnh viện Huaxi, Đại học Tứ Xuyên, Khoa Điều dưỡng Huaxi / Phòng thí nghiệm trọng điểm về Điều dưỡng Tỉnh Tứ Xuyên
Tài liệu tham khảo
1. Livingston G, Huntley J, Liu KY, Costafreda SG, Selbæk G, Alladi S, Ames D, Banerjee S, Burns A, Brayne C et al: Ngăn ngừa, can thiệp và chăm sóc bệnh mất trí nhớ: báo cáo năm 2024 của Ủy ban thường trực Lancet. Lancet 2024, 404(10452):572-628.
2. Cahill S: Kế hoạch hành động toàn cầu của WHO về phản ứng y tế công cộng đối với bệnh mất trí nhớ: một số thách thức và cơ hội. Aging Ment Health 2020, 24(2):197-199.
3. Kitwood T. Một khung đối thoại cho bệnh mất trí nhớ. Trong Tom Kitwood về bệnh mất trí nhớ – Một tuyển tập và bình luận phê bình, ấn bản lần thứ nhất (CAC Baldwin biên soạn), 1995, Open University Press, Berkshire, 73–86.
4. Moon S, Park K: Ảnh hưởng của liệu pháp hồi tưởng kỹ thuật số đối với người mắc bệnh mất trí nhớ: một thử nghiệm ngẫu nhiên có kiểm soát. BMC Geriatr 2020, 20(1):166.
5. Sánchez-Martínez I, Vilar R, Irujo J, Ulsamer D, Cano D, Casaca Soares C, Acevedo Á, Jerez-Roig J, Celdrán M: Tính hiệu quả của phương pháp công nhận trong sự hài lòng và động lực làm việc của các chuyên gia chăm sóc tại viện dưỡng lão: một nghiên cứu tài liệu. Int J Environ Res Public Health 2020, 18(1).
6.竹内孝仁.自立支援介护基础[M].东京：医齐药出版社，2017:9-10.Zhunei XR. The basis of self-supporting assistance[M]. Tokyo:Medical and Dental Publishing House,2017:9-10.
7.日本厚生劳动省网:《关于强化区域综合支援中心功能等事项》, http://www.mhlw.go.jp/file/05-Shingikai-12301000-Roukenkyoku-Soumuka/0000115404_1
8. Biquand S, Zittel B: Chăm sóc và điều dưỡng, điều kiện làm việc và Nhân văn®. Work 2012, 41 Suppl 1:1828-1831.
9. Krier D, de Boer B, Hiligsmann M, Wittwer J, Amieva H: Đánh giá các sáng kiến thân thiện với người mắc bệnh mất trí nhớ, chăm sóc nhỏ quy mô như tại nhà, và mô hình làng mất trí nhớ: Một bài đánh giá tổng quan. J Am Med Dir Assoc 2023, 24(7):1020-1027.e1021.
Lưu ý: Hình ảnh bìa từ kho ảnh có bản quyền, việc sao chép có thể gây ra tranh chấp bản quyền.