Đây là bài viết thứ
4556
của
Đại Y Tiêu Hộ
Một chiếc xe cứu thương vừa tới, chở theo một nam thanh niên bị thương trong tai nạn giao thông. Trong phòng cấp cứu, các nhân viên y tế đang tiến hành cứu chữa một cách có trật tự. Bỗng nhiên, tiếng chuông điện thoại vang lên. Sau khi nghe máy, bác sĩ Tiểu Triều có phần lo lắng nói với Giám đốc Vương: “Giám đốc, bệnh nhân này có máu Rh âm tính!” Giám đốc Vương bình tĩnh đáp: “Đừng lo, hãy tiếp tục cứu chữa.”
Tại sao máu Rh âm tính lại khiến bác sĩ Tiểu Triều cảm thấy lo âu? Hãy cùng tìm hiểu về nhóm máu Rh. Trên bề mặt của tế bào hồng cầu có nhiều loại kháng nguyên được tạo thành từ glycoprotein và chuỗi đường có thể di truyền, chúng quyết định nhóm máu của con người. Hiện nay, người ta đã phát hiện hơn 30 loại nhóm máu khác nhau, trong đó hai nhóm máu ABO và Rh là quan trọng nhất, còn các nhóm máu khác thường không quan trọng trong lâm sàng do tính kháng nguyên không mạnh.
Nhóm máu Rh khá phức tạp, bao gồm sáu kháng nguyên: C, c, D, d, E, e, trong đó kháng nguyên D có tính kháng nguyên mạnh nhất, là nguyên nhân chính gây ra hiện tượng tan máu. Khi tế bào hồng cầu có kháng nguyên D, được gọi là máu Rh dương tính, ngược lại thì là máu Rh âm tính. Tỷ lệ máu Rh âm tính ở các chủng tộc khác nhau là khác nhau, ví dụ, trong người da trắng tỷ lệ này có thể lên tới 15%, trong cộng đồng người Miao ở Trung Quốc, tỷ lệ Rh âm tính cũng tương đối cao, đạt 13%, trong cộng đồng người Duy Ngô Nhĩ có tỷ lệ 5%. Tuy nhiên, ở người Hán, tỷ lệ này chỉ là 0,3%, đặc biệt là ở những người có nhóm máu AB Rh âm tính, tỷ lệ này thậm chí còn chưa đến 0,03%. Do đó, trong trường hợp cấp cứu, khi gặp bệnh nhân có máu Rh âm tính cần truyền máu, việc tìm kiếm sản phẩm máu cùng nhóm rất khó khăn, đó cũng là lý do khiến bác sĩ Tiểu Triều lo lắng.
Khác với nhóm máu ABO, trong cơ thể con người không tồn tại kháng thể chống D tự nhiên, nghĩa là người có máu Rh âm tính khi nhận truyền máu Rh dương tính lần đầu sẽ không gây ra phản ứng truyền máu. Tuy nhiên, điều tồi tệ là nếu một người có máu Rh âm tính đã nhận máu Rh dương tính một lần, thì có hơn 50% khả năng họ sẽ tạo ra kháng thể chống D sau hai tuần, và lần tới nếu họ nhận máu Rh dương tính có thể gặp vấn đề.
Trong tình huống cấp cứu, cho bệnh nhân có máu Rh âm tính, ưu tiên đầu tiên là truyền máu có nhóm Rh và ABO tương ứng. Nhưng trong trường hợp không thể lấy được máu cùng nhóm mà buộc phải cứu sống, chúng ta cũng cần biết rằng việc truyền máu Rh dương tính cho bệnh nhân Rh âm tính lần đầu là an toàn, sẽ không xảy ra phản ứng truyền máu, tuyệt đối không được ngồi chờ máu cùng nhóm mà làm lỡ cơ hội cứu sống. Trong trường hợp này, chúng ta cần ngay lập tức hỏi bệnh nhân và người thân xem có từng nhận máu Rh dương tính hay không. Ngay cả khi họ đã nhận trước đó, điều đó không có nghĩa là họ không thể được truyền lại, nhưng cần thông qua xét nghiệm chéo để loại trừ khả năng bệnh nhân đã tạo ra kháng thể chống D.
Nếu là bệnh nhân nữ có máu Rh âm tính, ngoài việc hỏi bệnh nhân có từng nhận máu hay không, còn phải hỏi thêm về tiền sử mang thai và sẩy thai. Bởi vì khi phụ nữ Rh âm tính mang thai với thai nhi Rh dương tính, các tế bào hồng cầu của thai nhi có thể xâm nhập vào cơ thể mẹ, kích thích cơ thể mẹ sản xuất kháng thể chống D, sau đó nếu bệnh nhân truyền máu Rh dương tính sẽ có thể xảy ra phản ứng truyền máu nghiêm trọng. Rh âm tính là gen di truyền lặn, nếu phụ nữ Rh âm tính có bạn đời Rh dương tính, thai nhi mà họ mang có thể là Rh âm tính hoặc Rh dương tính. Đối với những phụ nữ có kế hoạch sinh con trong tương lai, ngay cả khi xác định trong cơ thể không có kháng thể chống D, vẫn nên tránh truyền máu Rh dương tính, nếu không sẽ có thể gây ra bệnh tan máu sơ sinh trong tương lai.
Trong cấp cứu, ngoài truyền hồng cầu, cần thường xuyên truyền huyết tương và tiểu cầu. Đầu tiên nói về huyết tương, bởi vì trong huyết tương của người hiến máu Rh dương tính không có kháng thể chống D, nên truyền huyết tương Rh dương tính cho bệnh nhân Rh âm tính là an toàn, cũng sẽ không kích thích bệnh nhân sản xuất kháng thể chống D, ảnh hưởng đến việc truyền máu sau này. Nếu có thể truyền huyết tương Rh âm tính thì càng an toàn hơn, nhưng không chắc chắn rằng nếu người hiến máu Rh âm tính trước đó đã nhận máu Rh dương tính và có kháng thể chống D trong huyết tương, trong khi bệnh nhân Rh âm tính lại buộc phải truyền tế bào hồng cầu Rh dương tính thì có thể xảy ra phản ứng truyền máu. Điều này thực sự gây rối, may mắn rằng đây chỉ là tình huống đặc biệt, phần lớn thời gian, việc truyền huyết tương và lắng lạnh cho bệnh nhân Rh âm tính chỉ cần tương ứng với nhóm máu ABO.
Đôi khi trong cấp cứu cũng cần truyền tiểu cầu. Tiểu cầu của người hiến máu Rh dương tính không chứa kháng nguyên D, và huyết tương cũng không chứa kháng thể D, vậy truyền cho bệnh nhân Rh âm tính luôn an toàn ư? Điều này cũng chưa chắc, phải xem là tiểu cầu cô đặc hay tiểu cầu đơn thuần. Tiểu cầu cô đặc được chiết xuất từ nhiều nguồn máu hiến, có thể lẫn một lượng nhỏ tế bào hồng cầu và tế bào bạch cầu, tỷ lệ xảy ra phản ứng truyền máu cao, có thể kích thích bệnh nhân Rh âm tính tạo ra kháng thể chống D. Nói chung, khi truyền tiểu cầu cô đặc, yêu cầu cả nhóm máu ABO và Rh phải tương ứng; trong khi tiểu cầu đơn thuần được thu thập từ một người hiến máu bằng máy tách, độ tinh khiết cao, số lượng tiểu cầu cao hơn 12 lần so với tiểu cầu trong 200 ml huyết thanh, trong đó lượng tế bào hồng cầu và bạch cầu rất ít, chỉ cần tương ứng với nhóm máu ABO của bệnh nhân Rh âm tính, khác nhóm Rh vẫn khá an toàn. Tuy nhiên, để an toàn, Hiệp hội Y khoa Trung Quốc và Hiệp hội Y học lâm sàng về truyền máu đã khuyến nghị trong kịch bản cấp cứu, với những phụ nữ trong độ tuổi sinh sản hoặc trẻ gái Rh âm tính không có kháng thể chống D, sau khi truyền tiểu cầu đơn thuần RhD dương tính, nếu có điều kiện thì hãy tiêm immunoglobulin kháng D càng sớm càng tốt để phòng ngừa sự xuất hiện kháng thể.
Dù đã nói nhiều biện pháp như vậy, nhưng việc truyền máu cho bệnh nhân RhD âm tính vẫn là một vấn đề khó khăn. Nếu là bệnh nhân cần phẫu thuật định kỳ, có thể tiến hành truyền máu tự thân. Nếu trong trường hợp cấp cứu khẩn cấp, cần cố gắng tìm máu cùng loại để truyền. Do đó, chính phủ và một số tổ chức tư nhân đã thành lập các nhóm hỗ trợ dành cho những người có nhóm máu hiếm Rh âm tính, nhằm kịp thời hỗ trợ khi bệnh nhân có nhu cầu cấp bách về máu.
Nhóm nghiên cứu của Đại học Chiết Giang đã tạo ra một lớp mạng gel 3D bao phủ bề mặt tế bào hồng cầu, khiến cho kháng thể không thể nhận diện kháng nguyên D, từ đó “ngụy trang” tế bào hồng cầu Rh dương tính thành tế bào hồng cầu Rh âm tính. Chắc chắn rằng trong tương lai, nhờ nghiên cứu khoa học, chúng ta sẽ có thể giải quyết vấn đề truyền máu cho bệnh nhân Rh âm tính bằng các phương pháp dược lý. Khi đó, có thể chúng ta sẽ không cần phải vất vả tìm kiếm “máu gấu trúc” nữa.
Tác giả: Bệnh viện trực thuộc Đại học Giao thông Thượng Hải, Khoa Cấp cứu
Wang Xue Min
Một số hình ảnh trích từ Internet, nếu vi phạm xin vui lòng thông báo để xoá.
Tất cả các tên nhân vật và địa danh đều là tên giả, nếu có sự trùng hợp, chỉ là ngẫu nhiên.