Bệnh nhân ung thư trong quá trình điều trị thường phải đối mặt với nhiều thách thức như giảm chức năng cơ thể, tăng áp lực tâm lý, trong đó chán ăn là một vấn đề rất phổ biến và khó giải quyết. Chán ăn không những dẫn đến việc bệnh nhân không nhận đủ dinh dưỡng ảnh hưởng đến sự hồi phục của cơ thể mà còn có thể làm giảm hiệu quả điều trị, cũng như làm giảm niềm tin của bệnh nhân vào khả năng chống lại bệnh tật. Đối với bệnh nhân chán ăn do ung thư, ăn ít nhưng nhiều bữa là một chiến lược dinh dưỡng khoa học và hiệu quả, giúp họ quản lý tốt hơn cảm giác thèm ăn, đảm bảo dinh dưỡng, nâng cao chất lượng cuộc sống.
I. Nguyên nhân và tác hại của chán ăn do ung thư
(1) Nguyên nhân chính của chán ăn do ung thư
Khối u là yếu tố chính dẫn đến chán ăn do ung thư. Nó giống như “kẻ cướp năng lượng”, tiêu hao rất nhiều năng lượng và chất dinh dưỡng trong cơ thể bệnh nhân, khiến cho cơ thể suy yếu và cảm giác thèm ăn giảm xuống. Đồng thời, khối u cũng có thể chèn ép đường tiêu hóa, làm cản trở việc tiêu hóa và hấp thu thức ăn, khiến việc ăn uống trở nên khó khăn hơn. Trong quá trình điều trị, các phương pháp như hóa trị, xạ trị có thể tiêu diệt tế bào ung thư, nhưng cũng có thể gây tổn thương cho các tế bào bình thường, gây ra triệu chứng khó chịu như buồn nôn, ói mửa, càng làm giảm cảm giác thèm ăn. Ngoài ra, quá trình điều trị ung thư mang lại áp lực tâm lý lớn, kèm theo lo âu, trầm cảm và các cảm xúc tiêu cực khác, mà những cảm xúc này lại tác động ngược đến cảm giác thèm ăn, tạo thành vòng luẩn quẩn, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống và hiệu quả điều trị của bệnh nhân.
(2) Tác hại của chán ăn do ung thư đối với bệnh nhân
Suy dinh dưỡng gây ra tác hại nghiêm trọng cho bệnh nhân chán ăn do ung thư. Do không đủ chất dinh dưỡng, cơ thể bệnh nhân sẽ trải qua một loạt các thay đổi tiêu cực, trọng lượng dần dần giảm, cơ bắp xảy ra hiện tượng tiêu cơ, hệ miễn dịch cũng bị giảm, khiến bệnh nhân dễ bị nhiễm khuẩn và có nguy cơ mắc bệnh tăng lên rõ rệt. Đồng thời, suy dinh dưỡng còn làm giảm khả năng chịu đựng đối với điều trị, khiến các tác dụng phụ trong quá trình điều trị trở nên rõ rệt hơn, từ đó ảnh hưởng đến hiệu quả điều trị. Chán ăn kéo dài càng khiến cho cơ thể bệnh nhân suy yếu, tinh thần uể oải, không chỉ làm giảm chất lượng cuộc sống mà còn nghiêm trọng cản trở quá trình phục hồi, gây ra đau khổ về thể xác và tinh thần cho bệnh nhân, tạo thành vòng luẩn quẩn, không có lợi cho sự hồi phục và cải thiện tình trạng bệnh.
II. Nguyên lý khoa học của ăn ít nhưng nhiều bữa
Ăn ít nhưng nhiều bữa là một hình thức dinh dưỡng phân bổ tổng lượng thức ăn trong ba bữa ăn ra thành nhiều bữa ăn hơn, mỗi bữa chỉ hấp thu một lượng nhỏ thực phẩm, đồng thời đảm bảo cân bằng dinh dưỡng. Đối với bệnh nhân chán ăn do ung thư, nguyên lý khoa học này rất rõ ràng: một mặt, do chức năng tiêu hóa thường yếu, việc ăn quá nhiều trong một lần sẽ làm tăng gánh nặng và gây khó chịu, trong khi ăn ít nhưng nhiều bữa có thể giảm gánh nặng này, thúc đẩy tiêu hóa và hấp thu thực phẩm; mặt khác, việc ăn ít trong một bữa có thể tránh tình trạng đường huyết dao động mạnh, duy trì mức đường huyết ổn định, điều này giúp tăng cường năng lượng và cảm giác thèm ăn của bệnh nhân; hơn nữa, việc ăn nhiều bữa cũng giúp tránh cảm giác đói và no xen kẽ do không ăn lâu, từ đó nâng cao cảm giác thèm ăn của bệnh nhân.
III. Triển khai chiến lược ăn ít nhưng nhiều bữa
(1) Kiểm soát hợp lý lượng thức ăn trong mỗi bữa
Sử dụng đĩa nhỏ, bát nhỏ giúp bệnh nhân chán ăn do ung thư dễ dàng kiểm soát lượng thức ăn trong mỗi bữa. Thông thường, lượng thức ăn mỗi bữa nên giảm xuống một nửa hoặc ít hơn so với thường lệ, điều này giúp bệnh nhân dễ dàng ăn uống hơn, tránh tình trạng đau bụng, buồn nôn do ăn quá nhiều trong một lần, đảm bảo quá trình ăn uống thoải mái và thuận lợi hơn.
(2) Tăng số lượng bữa ăn
Đối với bệnh nhân chán ăn do ung thư, có thể linh hoạt sắp xếp từ 5-6 bữa nhỏ mỗi ngày, thậm chí nhiều hơn. Ngoài các bữa ăn chính như bữa sáng, bữa trưa, bữa tối, có thể thêm bữa ăn phụ vào buổi sáng, buổi chiều và trước khi đi ngủ. Khi chọn thực phẩm cho bữa ăn phụ, nên ưu tiên lựa chọn những thức ăn nhẹ nhàng, dễ tiêu hóa như trái cây, sữa chua, bánh quy, vừa có thể cung cấp dinh dưỡng, vừa không gây gánh nặng cho đường ruột.
(3) Đảm bảo cân bằng dinh dưỡng
Thực phẩm trong mỗi bữa cần bao gồm các loại chất dinh dưỡng như protein, carbohydrate, chất béo, vitamin và khoáng chất. Bệnh nhân có thể lựa chọn thực phẩm giàu protein chất lượng cao như thịt nạc, cá, trứng, đậu các loại, đồng thời kết hợp với một lượng carbohydrate thích hợp như cơm, mì, bánh bao. Ngoài ra, cần bảo đảm hấp thụ đủ rau xanh và trái cây để bổ sung vitamin và khoáng chất, đồng thời chú trọng sự đa dạng của thực phẩm, tránh tình trạng kén ăn hay chán ăn, đảm bảo dinh dưỡng toàn diện và cân bằng.
(4) Chú ý đến lựa chọn thực phẩm và phương pháp chế biến
Bệnh nhân chán ăn do ung thư cần ưu tiên chọn thực phẩm nhẹ nhàng, dễ tiêu hóa, tránh các loại thực phẩm quá béo, cay, và kích thích. Những món như cá hấp, súp thịt hầm, bánh trứng hấp rất phù hợp. Đồng thời, trong phương pháp chế biến, nên sử dụng các cách nấu như hấp, luộc, hầm, và cố gắng tránh các phương pháp chiên, nướng có hàm lượng chất béo và calo cao, nhằm vừa đáp ứng nhu cầu dinh dưỡng của bệnh nhân, vừa giảm gánh nặng cho đường ruột.
(5) Tạo môi trường ăn uống thoải mái
Việc tạo ra môi trường ăn uống phù hợp cho bệnh nhân chán ăn do ung thư là rất quan trọng. Nên chọn nơi ăn uống yên tĩnh, thoải mái và sạch sẽ, cố gắng tránh ăn trong môi trường ồn ào hay áp lực. Ngoài ra, có thể phát nhạc nhẹ nhàng để tạo không khí ăn uống vui vẻ, giúp bệnh nhân có tâm trạng tốt trong khi ăn, hỗ trợ nâng cao cảm giác thèm ăn và trải nghiệm ăn uống.
IV. Điều chỉnh chế độ ăn uống đối với các tình huống đặc biệt
(1) Khi bị buồn nôn, ói mửa
Bệnh nhân chán ăn do ung thư cần chú ý đặc biệt đến chế độ ăn uống. Nên chọn các loại thực phẩm nhẹ nhàng, dễ tiêu hóa như cháo, mì… và tránh ăn các thực phẩm béo, cay và có mùi khó chịu. Tuân thủ nguyên tắc ăn ít nhưng nhiều bữa, tránh tình trạng đói bụng, sau khi thức dậy có thể ăn một ít bánh quy, bánh mì khô, sau đó mới hoạt động. Ngoài ra, sau khi ăn nên giữ tư thế ngồi trong một khoảng thời gian, không nên nằm ngay lập tức, điều này giúp tiêu hóa thức ăn, giảm gánh nặng cho đường ruột, cải thiện tình trạng ăn uống.
(2) Khi bị loét miệng
Đối với bệnh nhân chán ăn do ung thư, lựa chọn thực phẩm nên tập trung vào những loại mềm, dễ tiêu hóa như bánh trứng hấp, đậu phụ… và tránh ăn các loại thực phẩm thô, cứng, cay hoặc quá nóng. Để thuận tiện cho bệnh nhân trong việc nuốt, cũng có thể xay thực phẩm thành dạng bột. Đồng thời, duy trì vệ sinh răng miệng cũng rất quan trọng, bệnh nhân có thể súc miệng bằng nước muối loãng sau bữa ăn, điều này không chỉ nâng cao cảm giác thoải mái trong miệng mà còn giúp duy trì tình trạng ăn uống tốt, thúc đẩy việc hấp thụ dưỡng chất.
(3) Khi bị tiêu chảy
Đối với bệnh nhân chán ăn do ung thư, chế độ ăn nên chọn thực phẩm có ít chất xơ, dễ tiêu hóa như cháo, mì, bánh trứng… cần tránh ăn thực phẩm sống, lạnh, béo, cay và kích thích. Ngoài ra, bệnh nhân cũng cần chú ý bổ sung nước và điện giải, có thể uống một ít nước muối loãng, nước gạo để duy trì sự cân bằng nước và ổn định điện giải trong cơ thể, giúp cơ thể tốt hơn trong việc đối phó với bệnh tật và điều trị.
V. Điều chỉnh tâm lý và khuyến nghị về lối sống
(1) Điều chỉnh tâm lý
Bệnh nhân chán ăn do ung thư thường đi kèm với cảm giác lo âu, trầm cảm và các cảm xúc tiêu cực khác, những cảm xúc tiêu cực này càng ức chế cảm giác thèm ăn. Do đó, bệnh nhân cần học cách tự điều chỉnh tâm trạng của mình, cố gắng duy trì trạng thái cảm xúc tích cực, lạc quan. Cụ thể, bệnh nhân có thể giảm áp lực tâm lý bằng cách trò chuyện với gia đình, bạn bè, tích cực tham gia các hoạt động xã hội, hoặc tham gia vào những sở thích mà mình yêu thích. Nếu áp lực tâm lý quá lớn không thể tự giải quyết, cần thiết thì có thể tìm đến sự giúp đỡ của chuyên gia tư vấn tâm lý để cải thiện tâm trạng và nâng cao cảm giác thèm ăn cũng như chất lượng cuộc sống.
(2) Khuyến nghị về lối sống
Đối với bệnh nhân chán ăn do ung thư, thực hiện nhiều biện pháp can thiệp về lối sống sẽ giúp cải thiện cảm giác thèm ăn. Tập thể dục điều độ có thể thúc đẩy nhu động ruột, bệnh nhân có thể chọn cho mình những hình thức tập phù hợp với tình trạng sức khỏe của mình, như đi bộ, yoga, thái cực quyền… Ngoài ra, cần chú ý đảm bảo giấc ngủ đủ, thời gian ngủ mỗi ngày không dưới 7-8 tiếng, giấc ngủ tốt sẽ hỗ trợ phục hồi cơ thể và tăng cường cảm giác thèm ăn. Cũng cần tránh thuốc lá và rượu, hạn chế sự kích thích lên đường tiêu hóa từ thuốc lá và rượu, chăm sóc toàn diện cơ thể, giúp cải thiện cảm giác thèm ăn và tình trạng sức khỏe.
Kết luận
Ăn ít nhưng nhiều bữa có ý nghĩa to lớn đối với bệnh nhân chán ăn do ung thư. Kiểm soát hợp lý lượng thức ăn trong mỗi bữa, tăng số lượng bữa ăn, đảm bảo dinh dưỡng cân bằng, lựa chọn thực phẩm và phương pháp chế biến hợp lý, tạo môi trường ăn uống thuận lợi có thể giúp bệnh nhân quản lý cảm giác thèm ăn và đảm bảo dinh dưỡng. Bệnh nhân cũng cần chú ý đến điều chỉnh chế độ ăn uống trong các tình huống đặc biệt, điều chỉnh tâm lý và duy trì lối sống lành mạnh. Có thể điều chỉnh theo tình trạng của bản thân, cần thiết thì tham khảo ý kiến chuyên gia. Tin tưởng vào chế độ ăn khoa học và thái độ tích cực, bệnh nhân có thể đối phó tốt hơn với bệnh tật, nâng cao chất lượng cuộc sống và mau chóng phục hồi.
Tác giả: Tống Ly, Ngô Chí Ninh, Bệnh viện Bạch Liên tỉnh Sơn Tây, Khoa Phụ khoa và Ung thư vú và tiết niệu, Khu điều trị số hai